در آیه 23 سوره شوری آمده است:
" قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى"
ای پیامبر بگو در مقابل تبلیغ رسالت مزدی از شما نمی خواهم به جز دوست داشتن نزدیکانم
چگونه مودت نزدیکان اجر رسالت است؟
این آیه اجر رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را دوستی نزدیکان
آن حضرت بیان داشته است. حال اینکه آیات دیگری از قرآن تاکید میکند
پیامبران برای رسالت خود اجر مزدی نمی خواهند. خداى تعالى از عدهاى از
انبیاء از قبیل نوح و هود و صالح و لوط و شعیب (ع) حکایت کرده که در ضمن
سخنانى که به امت خود مىگفتند، این را نیز خاطرنشان کردهاند که" وَ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلى رَبِّ الْعالَمِینَ"؛
من از شما در برابر رسالتم اجرى نمىخواهم، اجر من تنها نزد پروردگار عالم
است. (سوره شعراء، آیه 180) (سوره یوسف، آیه 104) و در سوره شعرا و
سورههایى دیگر از خود رسول خدا (ص) حکایت شده که به امت خود فرموده:" وَ
ما تَسْئَلُهُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ" یا به آن حضرت دستور داده شده که
اجر نخواستن خود را به مردم بگوید:" قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ" ؛بگو در برابر رسالتم هیچ اجرى از شما طلب نمىکنم. (سوره ص، آیه 86)
از کنار هم قرار دادن این آیه با آیات مورد اشاره تعارضی به ذهن می
رسد که چگونه قرآن در جایی اجر خواستن برای رسالت را نفی میکند و در جای
دیگر مودت نزدیکان پیامبر را اجر رسالت آن حضرت می داند. قرآن خود در ایه
ای دیگر این تعارض ظاهری را رفع می کند: :" قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ إِنْ أَجْرِیَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ؛ بگو آن اجرى هم که از شما خواستم به نفع خود شما است و سودش عاید خودتان مىشود. اجر من را خدا خواهد داد (48هسبأ )
روایاتی که در تفسیر آیه «قل لا اسالکم علیه اجرا ...» آمده است
روایات فراوانی در منابع اهل سنت و شیعه از شخص پیامبرصلی الله علیه
وآله نقل شده که نشان می دهد، منظور از «قربی » در آیه 23 سوره شوری اهل
بیت و نزدیکان و خاصان پیامبرند، به عنوان نمونه:
روایات مربوطه در منابع اهل سنت:
1- «احمد» در «فضائل الصحابة » با سند خود از سعید بن جبیر عامر چنین نقل می کند: «لما
نزلت «قل لااسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی » قالوا: یا رسول الله
صلی الله علیه وآله من قرابتک؟ من هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم؟ قال: علی
و فاطمة و ابناهما، و یقولها ثلاثة »; هنگامی که آیه قل
لااسئلکم...نازل شد، اصحاب عرض کردند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودت
آنها بر ما واجب است، کیانند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزند آن دو، این
سخن را سه بار تکرار فرمود.
2- در مستدرک الصحیحین از امام علی بن الحسین علیه السلام نقل شده که
وقتی امیرمؤمنان علی علیه السلام به شهادت رسید، حسن بن علی علیه السلام در
میان مردم خطبه خواند که بخشی از آن این بود: «انا
من اهل البیت الذین افترض الله مودتهم علی کل مسلم. فقال فی ما انزل علی
محمدصلی الله علیه وآله «قل لااسئلکم علیه اجرا الاالمودة فی القربی و من
یقترف حسنة نزد له فیها حسنا» فاقتراف الحسنة مودتنا اهل البیت »;
من از خاندانی هستم که خداوند مودت آنها را بر هر مسلمانی واجب کرده است و
به پیامبرش فرموده: قل لااسئلکم...منظور خداوند از «اقتراف حسنة » مودت ما
اهل بیت است.
3- سیوطی در «الدرالمنثور» در ذیل آیه مورد بحث از مجاهد از ابن عباس
نقل کرده که در تفسیر آیه «قل لااسئلکم علیه اجرا الا المودة فی القربی »
گفت: «ان تحفظونی فی اهل بیتی و تؤدوهم بی »; حق مرا در اهل بیتم حفظ کنید و آنها را به سبب من دوست بدارید.
4- مرحوم طبرسی، مفسر معروف، از «شواهد التنزیل » حاکم حسکانی که از
مفسران و محدثان معروف اهل سنت است، از ابی امامه باهلی چنین نقل می کند:
پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله فرمود: «ان
الله خلق الانبیاء من اشجار شتی و انا و علی علیه السلام من شجرة واحدة
فانا اصلها و علی علیه السلام فرعها و فاطمه علیها السلام لقاحها و الحسن و
الحسین علیهما السلام ثمارها و اشیاعنا اوراقها...لوان عبدا عبد الله بین
الصفا و المروة الف عام، ثم الف عام، ثم الف عام، حتی یصیرکالشن البالی، ثم
لم یدرک محبتنا، کبه الله علی منخریه فی النار، ثم تلی: قل لااسئلکم علیه
اجرا...»; خداوند انبیا را از درختان مختلفی آفرید، ولی من و علی
علیه السلام را از درخت واحدی خلق کرد، من اصل آنم وعلی شاخه آن، فاطمه
موجب باروری آن است و حسن و حسین میوه های آن و شیعیان ما برگ های آنند...
سپس افزود: اگر کسی خدا را در میان صفا و مروه هزار سال و سپس هزار سال و
از آن پس هزار سال عبادت کند تا همچون مشک کهنه شود، اما محبت ما را نداشته
باشد، خداوند او را بصورت در آتش می افکند، سپس این آیه را تلاوت فرمود:
قل لااسئلکم... .
5- و نیز سیوطی در «الدر المنثور» از ابن جریر از ابی الدیلم چنین نقل
می کند: هنگامی که علی بن الحسین علیه السلام را به اسارت آوردند و بر
دروازه دمشق نگهداشتند، مردی از اهل شام گفت: «الحمدلله الذی قتلکم و
استاصلکم »; خدا را شکر که شما را کشت و ریشه کن ساخت! علی بن الحسین علیه
السلام فرمود: آیا قرآن را خوانده ای؟ گفت: آری. فرمود: سوره های حم را
خوانده ای؟ عرض کرد: نه. امام علیه السلام فرمود: آیا این آیه را نخوانده
ای «قل لااسئلکم علیه اجرا الاالمودة فی القربی؟!» گفت: آیا شما همان هایی
هستید که در این آیه اشاره شده است؟ فرمود: آری.
6- زمخشری در «کشاف » حدیثی نقل کرده که فخر رازی و قرطبی نیز در
تفسیرشان از او اقتباس کرده اند. حدیث مزبور به وضوح مقام آل محمدصلی الله
علیه وآله و اهمیت حب آنها را بیان می دارد. وی می گوید: رسول خداصلی الله
علیه وآله فرمود:
«من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله مات شهیدا»; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، شهید از دنیا رفته است.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله مغفورا له »; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، بخشیده شده است.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله مات تائبا»; هر کس با
محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، با توبه از دنیا رفته است.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله مات مؤمنا مستکمل
الایمان »; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، مؤمن با ایمان
کامل از دنیا رفته است.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله بشره ملک الموت
بالجنة ثم منکر و نکیر»; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد،
فرشته مرگ سپس نکیر و منکر او را به بهشت بشارت می دهند.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله یزف الی الجنة کما
تزف العروس الی بیت زوجها»; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله
بمیرد، او را با احترام به سوی بهشت می برند، آنچنان که عروس را به خانه
داماد می برند.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله فتح له فی قبره بابان
الی الجنة »; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، در قبر او،
دو در به سوی بهشت گشوده می شود.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله جعل الله قبره مزار
ملائکة الرحمة »; هر کس با محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، خداوند
قبر او را زیارتگاه فرشتگان رحمت قرار می دهد.
«الا و من مات علی حب آل محمدصلی الله علیه وآله مات علی السنة و
الجماعة »; هر کس به محبت آل محمدصلی الله علیه وآله بمیرد، به سنت و جماعت
اسلام از دنیا رفته است.
«الا و من مات علی بغض آل محمدصلی الله علیه وآله جاء یوم القیامة
مکتوب بین عینیه ایس من رحمة الله »; آگاه باشید هر کس با عداوت اهل بیت از
دنیا رود، روز قیامت در حالی وارد عرصه محشر می شود که در پیشانی او نوشته
شده: مایوس از رحمت خدا.
«الا و من مات علی بغض آل محمدصلی الله علیه وآله مات کافرا»; هر کس با بغض شان از دنیا برود، کافر از دنیا رفته است.
«الا و من مات علی بغض آل محمدصلی الله علیه وآله لم یشم رائحة الجنة
»; هر کس با بغض شان از دنیا برود، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.
جالب اینکه فخر رازی بعد از ذکر این حدیث شریف که صاحب کشاف آن را به
صورت ارسال مسلم ذکر کرده است، می افزاید: «آل محمدصلی الله علیه وآله
کسانی هستند که بازگشت امرشان به اوست; کسانی که ارتباطشان محکمتر و کاملتر
باشد، «آل » محسوب می شوند و شک نیست که فاطمه و علی و حسن و حسین
محکمترین پیوند را با رسول خدا داشتند و این از مسلمات و مستفاد از احادیث
متواتر است، بنابراین لازم است که آنها را آل پیامبرصلی الله علیه وآله
بدانیم.»
وی سپس می افزاید: «گروهی در مفهوم «آل » اختلاف کرده اند، بعضی آنها
را خویشاوندان نزدیک پیامبر می دانند و بعضی گفته اند که آنها امت
پیامبرند. اگر این واژه را بر معنی اول حمل کنیم، آل پیامبر تنها آنها
(فاطمه، علی، حسن و حسین علیهم السلام) هستند و اگر به معنی امتی که دعوت
او را پذیرفتند بدانیم، باز هم خویشاوندان نزدیک رسول خداصلی الله علیه
وآله آل او محسوب می شوند، بنابراین به هر تقدیر آنها آل هستند و اما آیا
غیر آنها در لفظ «آل » داخلند یا نه؟ محل اختلاف است.»
سپس فخر رازی از صاحب کشاف چنین نقل می کند: «وقتی این آیه نازل شد،
مسلمانان عرض کردند: ای رسول خدا! خویشاوندان تو کیانند که مودتشان بر ما
واجب است؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندشان. بنابراین ثابت می شود که این
چهار تن ذی القربای پیغمبرند و هنگامی که این معنی ثابت شد، واجب است از
احترام فوق العاده ای برخوردار باشند.»
فخر رازی می افزاید: «دلایل مختلفی بر این مساله دلالت می کند:
1- جمله «الا المودة فی القربی » که شیوه استدلال به آن بیان شد.
2- شک نیست که پیامبر فاطمه را دوست می داشت و
درباره او فرموده بود: «فاطمة بضعة منی یؤذینی مایؤذیها»; فاطمه پاره تن من
است، آنچه او را آزار دهد، مرا آزار داده است و با احادیث متواتر از رسول
خدا ثابت شده که او علی و حسن و حسین را دوست می داشت و هنگامی که این معنا
ثابت شود، محبت آنها بر تمام امت واجب است، چون خداوند فرموده: «واتبعوه
لعلکم تهتدون »; از او پیروی کنید تا هدایت شوید. و نیز فرموده:
«فلیحذر الذین یخالفون عن امره »; کسانی که او را مخالفت می کنند، از عذاب
الهی بترسند. و نیز فرموده: «قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم
الله »; بگو اگر خدا را دوست می دارید، از من پیروی کنید تا خدا شما را
دوست بدارد. و نیز فرموده: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة »;
برای شما در زندگی رسول خدا سرمشقی نیکو بود.
3- دعا برای «آل » افتخاری بزرگ است و لذا این دعا
خاتمه تشهد در نماز قرار داده شده: «اللهم صل علی محمد و علی آل محمد و
ارحم محمدا و آل محمد» و چنین تعظیم و احترامی در حق غیر آل دیده نشده است.
بنابراین همه این دلایل نشان می دهد که محبت آل محمدصلی الله علیه وآله
واجب است.»
سرانجام فخر رازی سخنان خود را در این مساله با اشعار معروف شافعی پایان می دهد:
یا راکبا قف بالمحصب من منی
و اهتف بساکن خیفها و الناهض
سحرا اذا فاض الحجیج الی منی
فیضا کما نظم الفرات الفائض
ان کان رفضا حب آل محمد
فلیشهد الثقلان انی رافض
ای سواری که عازم حج هستی، در جایی که در نزدیک منی است و ریگ برای
رمی جمرات جمع می کنند و مرکز بزرگ اجتماع زائران خانه خداست، بایست و
فریاد بزن به تمام کسانی که در مسجد خیف مشغول عبادتند و یا در حال حرکت می
باشند. فریاد بزن به هنگام سحرگاه که حاجیان از مشعر به سوی منی کوچ می
کنند و همچون نهری عظیم و خروشان وارد سرزمین منی می شوند. آری فریاد بزن و
بگو: اگر محبت آل محمدصلی الله علیه وآله رفض و ترک دین است، همه جن و انس
شهادت دهند که من رافضی ام.
آری این است مقام آل محمدصلی الله علیه وآله که ما به دامانشان چنگ
زده ایم و آنها را رهبر خویش و راهنمای دین و دنیا پذیرفته ایم. الگو و
اسوه خویش می دانیم و تداوم خط نبوت را با امامت آنها می بینیم.
روایات مربوطه در منابع شیعه:
در منابع شیعه اخبار بسیار زیادى وارد شده که همه آنها آیه را به مودت
عترت و دوستى با اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تفسیر کرده است. ما در
اینجا چند مورد را من باب نمونه نقل می کنیم:
1- در مجمع البیان از امام على (ع) روایت کرده که
فرموده: در مورد ما در آل حم آیهاى است که مىفرماید: مودت ما را حفظ
نمىکند مگر کسى که ایمان به خدا داشته باشد، آن گاه آیه" قُلْ لا
أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى" را
تلاوت فرمود.
طبرسى (رحمة اللَّه علیه) سپس میگوید: منظور کمیت شاعر هم اشاره به همین آیه است که میگوید:
وجدنا لکم فى آل حم آیة تاولها منا تقى و معرب
یعنى در آل حم آیهاى یافتیم که هر پرهیزکار و آشنا به لغت عرب آن را فهمید
2- در کافى به سند خود از عبد اللَّه بن عجلان از
امام ابى جعفر (ع) روایت آورده که در تفسیر" قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ
أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى" فرمود منظور از" قربى" ائمه
(ع) هستند
3- تفسیر البرهان نقل مینماید که امام صادق علیه
السلام به ابوجعفر احول (مومن طاق) فرمود : اهل بصره در باره آیه قُلْ لا
أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى چه
میگویند؟ اوعرض نمود فدایت شوم مردم میگویند که مراد آیه اقارب و خویشان
رسول خدا صلى اللّه علیه و آله است. امام فرمود دروغ میگویند آیه محققا
نازل شده در باره اهل بیت: على و فاطمه و حسن و حسین اصحاب کساء علیهم
السلام.
»محبت اهل بیت علیهم السلام اساس اسلام است